Kilka rodzajów dziurawca. A Ty który zbierasz?

Dziurawiec jest jedną z najczęściej zbieranych roślin leczniczych w naszym kraju. Na ogół sądzimy że jest tylko 1 jego gatunek i jeśli już spotkamy na swej drodze z zapałem zbieramy. Tymczasem istnieje kilka rodzajów dziurawca, które różnią się od siebie w tak minimalnym stopniu, że często nie zabiegamy o to, jaki dziurawiec właśnie zebraliśmy.

W starożytnej Grecji stawiano w domach gałązki dziurawca nad obrazkami, czy posążkami, aby odpędzić złe duchy, wierząc w mistyczną siłę tej rośliny, co przypuszczalnie dało początek nazwie łac. hypericum od gr. hyper – „nad”, eikon – „ikona”. Nazwa „dziurawiec” jak i drugi człon nazwy łac. perforatum – dosłownie „dziurawy” – pochodzą od charakterystycznego wyglądu liści.

Z kolei nazwę zwyczajową – ziele świętojańskie czy też ziele Świętego Jana, ang. St John’s wort – dziurawiec zyskał z powodu kwitnienia w dniu Świętego Jana, tj. 24 czerwca. Wymieniany też pod nazwami: dziurawiec pospolity, ruta polna, krzyżowe ziele, arlika, przestrzelon, dzwonki Panny Marii. Ze względu na swoje właściwości uczulające dziurawiec zwyczajny jest w Rosji nazywany: zwieroboj, co dosłownie oznacza zwierzobójca.

Najpospolitszym i najczęściej używanym gatunkiem jest dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum. W przypływie euforii jednak często ludzie myślą, że wszystko co zebrali jest dziurawcem zwyczajnym, a mogą się bardzo mylić.

W Polsce występuje bowiem kilka gatunków dziurawca i po kolei je omówię.

Dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum jest notowany na całym obszarze naszego kraju. Występuje najczęściej na suchych pastwiskach i ugorach, na skrajach lasów, a czasem nawet w prześwietlonych drzewostanach. Osiąga wysokość 30-80 (a nawet 100) cm. Z rozrośniętego kłącza wyrastają pędy kwiatonośne i płonne. Łodyga prosto wzniesiona, rozgałęziona w górnej części, u dołu drewniejąca. Naga, pełna, z nielicznymi gruczołkami w szczytowej części i czerwonawo nabiegła. Ma dwie podłużne, wystające listwy. Liście Ułożone naprzeciwlegle, siedzące, nagie, eliptyczne do równowąskich, długości ok. 3 cm. Blaszka liściowa prześwitująco kropkowana, z gruczołkami na brzegu. W prześwitujących kropkach znajdują się zbiorniki olejków eterycznych.Kwiaty Szypułkowe, średnicy do 3 cm, liczne, zebrane w gęste baldachogrono, osadzone w kątach naprzeciwległych przysadek. Działki kielicha są lancetowate, ogruczolone. Korona pięciopłatkowa, żółta, płatki czarno kropkowane, pręciki liczne. Owoc Wielonasienna torebka pokryta gruczołkami. Nasiona czarne, drobno kropkowane.

Najczęściej omyłkowo zbiera się zamiast dziurawca zwyczajnego dwa inne w miarę pospolite dziurawce podobnej wielkości: dziurawiec czteroboczny Hypericum maculatum i dziurawiec skrzydełkowaty Hypericum tetrapterum. Oba są notowane praktycznie w całej Polsce, choć ten drugi jest bardzo rzadki na Mazurach i na Podlasiu.

Dziurawiec czteroboczny –  posiada wniesioną i rozgałęzioną w górnej części łodygę. Ma charakterystyczne cztery wystające linie, które sprawiają wrażenie jakby roślina była czterokanciasta, a w rzeczywistości jest obła. Naprzeciwległe liście są tępo zakończone i prawie pozbawione kropek. Kwiaty zebrane są w gęsty wielokwiatowy kwiatostan, który mieści się na szczycie łodygi. Płatki mają czarne punkciki na brzegach. Owoc przypomina jajowatą torebkę, w środku której jest wiele kropkowanych nasion.

Dziurawiec skrzydełkowaty – roślina o pokroju wyprostowanym, w odpowiednich warunkach piękny łąkowy soliter. Kwiaty żółte, później dekoracyjne owocostany zabarwione na czerwono. Występuje na mokrych łąkach, torfowiskach, rowach. Ma właściwości lecznicze podobnie jak dziurawiec zwyczajny.

Najłatwiej odróżnić te trzy gatunki po przekroju łodygi (zobacz na schemat powyżej). Dziurawiec zwyczajny ma łodygę w zasadzie obłą, jedynie z dwoma podłużnymi liniami. Skrzydełkowaty ma bardzo wyraźne cztery skrzydełka w przekroju łodygi, a czteroboczny jest kwadratowy w przekroju, ale bez silnie zaznaczonych skrzydełek i ma liście z wyraźnymi plamkami. Oba z gatunków znajdziemy podobnie jak dziurawca zwyczajnego na łąkach i skrajach lasów, ale  czteroboczny ma większe wymaganie wilgotnościowe i rośnie raczej w miejscach wilgotnych, wręcz podmokłych.

W miarę częsty jest jeszcze dziurawiec rozesłany Hypericum humifusum ale jego trudno pomylić z w.w. gatunkami, gdyż jest to roślina dużo mniejsza, o krzaczastym pokroju. Rośnie głównie na wilgotnych i kwaśnych polach i ugorach. Łodyga cienka, płożąca się lub podnosząca, o długości 5–15 (25) cm. Jest pusta wewnątrz i posiada dwie podłużne linie. Występują na niej czarne i czerwone gruczołki. Kwiaty Żółte, o średnicy do 1 cm. Kielich złożony z 5 wolnych, podługowatych działek, czasami gruczołkowato ząbkowanych. 5 jednakowych płatków korony, w środku pojedynczy słupek z 3–5 szyjkami i 15–20 pręcików zrośniętych w nasadzie w kilka pęczków.

A teraz parę gatunków rzadkich.

Ciekawy jest dziurawiec kosmaty Hypericum hirsutum spotykany na zrębach, polanach i prześwietleniach leśnych tylko na Śląsku i w Karpatach. Ma wyraźnie kosmatą łodygę. Wzniesiona o wysokości od 40 do 100 cm, owłosiona, obła. Liście Krótkoogonkowe, jajowate od 2 do 5 cm, na brzegach czarne gruczołki, krótko owłosione. Kwiaty Żółte o średnicy 1,5-2 cm, na owłosionych szypułkach, w luźnych stożkowatych wiechach. Pręciki na szczycie mają żółty gruczołek. Działki kielicha, przysadki i podkwiatki są gęsto i gruczołowato orzęsione lub piłkowane.

W całym kraju gdzieniegdzie występuje dziurawiec skąpolistny Hypericum montanum. Łodyga Wzniesiona, obła, nieowłosiona, 30-80 cm wysokości, najczęściej nierozgałęziona, ulistniona nierównomiernie. Liście Pojedyncze, siedzące, naprzeciwległe, o długości 2-8 cm, kształtu podłużnie jajowatego, górne czarno punktowane na brzegach, ogruczolone od spodu. Kwiatostan oddalony od najwyższej pary liści, zbity i niemal główkowaty. Kwiaty promieniste, pięciokrotne, o średnicy 15-25 mm. Działki kielicha długości 6-7 mm, dwa razy krótsze od płatków, zaostrzone, na brzegu z gruczołami na trzoneczkach. Płatki korony barwy bladożółtej, z delikatnie zaostrzonymi wierzchołkami. Liczne pręciki, zrośnięte nasadami w 3-5 wiązek .Owoc Ma postać torebki.

Natomiast gatunkiem niezwykle rzadkim jest dziurawiec nadobny H. pulchrum notowany na Śląsku i koło Gdańska. Osiąga wysokość 20–60 (100) cm, rozgałęzia się. Z rozrośniętego kłącza wyrastają pędy kwiatonośne i płonne. Łodyga Prosto wzniesiona, obła, naga, rozgałęziająca się. Liście Ułożone naprzeciwlegle, siedzące, nagie, trójkątnie sercowate, od spodu niebieskozielone, brzegi bez gruczołków. Przysadki brzegiem gęsto, gruczołowato owłosione. Kwiaty Zebrane w wiechę, koloru złotożółtego, na zewnątrz czerwonawe. Działki kielicha bardzo tępe, odwrotnie jajowate z prawie siedzącymi gruczołkami na brzegach blaszki. Posiada podkwiatki gęsto gruczołowato owłosione po brzegach. Pręciki na szczytach posiadają czarny gruczołek.

Dziurawiec wytworny Hypericum elegans z suchych muraw koło Zamościa. Te trzy w.w. gatunki mają brzeg liścia ozdobiony licznymi gruczołkami. Łodyga Wzniesiona, do 40 cm wysokości, z dwiema wystającymi liniami. Liście Trójkątnie lancetowate, żywo zielone, do 25 mm długości, nagie, przeświecająco kropkowane. Kwiaty  Działki zaostrzone, gruczołowato orzęsione, 4-6 mm długości. Płatki jasnożółte, z czarnymi kropkami na brzegu.

Roślina objęta w Polsce od 2004 ścisłą ochroną gatunkową.

Kategorie zagrożenia:

• Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006): E (wymierający); 2016: CR (krytycznie zagrożony).
• Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin

Dziurawiec olimpijski(Hypericum olympicum L.) – gatunek byliny z rodziny dziurawcowatych (Hypericaceae). Występuje na naturalnych stanowiskach w południowo-wschodniej Europie (Albania, Bułgaria, Grecja, Macedonia, Czarnogóra, Serbia) oraz Azji Zachodniej (Syria, Turcja). W niektórych krajach jest uprawiany jako ogrodowa roślina ozdobna. Półkrzew o sztywnych łodygach, wysokości do 25 cm. Tworzy gęste kępy. Liście drobne, jajowate, szarozielone. Kwiaty żółte, o średnicy do 5 cm.

Czy należy się bać pomyłek? Tego że zebraliśmy nie ten dziurawiec co trzeba? Na szczęście nie. Oczywiście każdy z tych gatunków ma nieco inny skład chemiczny. Są to jednak podobne związki, lub te same związki ale w innych ilościach. Tak na przykład we wszystkich 9 gatunkach z Macedonii i Serbii  (H. barbatum, H. hirsutum, H. linarioides, H. maculatum, H. olympicum, H. perforatum, H. richeri, H. rumeliacum and H. tetrapterum) znaleziono cztery najważniejsze badane związk lecznicze: hyperozyd, kwercetynę, hyperforynę i hyperycynę.