Dawne białoruskie ziołolecznictwo- dobór roślin w czasie chorób wg. Federowskiego
Ludowa wiedza o chorobach, o ich naturze, znacznie odbiegała od oficjalnego stanowiska. Federowski odnotował, iż za podstawową przyczynę chorób uważano uroki i czary, a także przestrach, wiatr, zimno i wilgoć. Sądzono пр., że niestrawność, dreszcze, gorączka, ból w piersiach i ból żołądka pochodzą z oczarowania, a choroby serca – z przestrachu”. Przyczyną obłędu, czyli „duraty ” najczęściej był zły wiatr, który owiał, przeleciał nad człowiekiem. Niebezpieczne były zwłaszcza powstające na otwartej przestrzeni, na polach powietrzne wiry – „czartowe wesele”. Zachowanie chorego miało wskazywać źródło obłędu.
Gdy obłąkany wzywał Boga lub świętych, uważano, że choroba powstała na skutek złego wiatru lub nieszczęścia, nieszczęśliwej miłości; gdy wzywał diabła, to choroba była „nasłana”
Inne podłoże mógł mieć ból głowy; wierzono mianowicie, że powstaje on, gdy mysz zabierze ludzki włos do swojego gniazda. Natomiast wrzody, czyli „skuły” pojawiały się na ciele na skutek ciężkiej pracy. Przyczyną chorób dzieci miała być „nocnica”, zakradająca się nocą do kołysek i dręcząca małe dzieci, które wówczas nie mogły spać i płakały
W materiałach zebranych przez Federowskiego, w rozdziale Pojęcia o chorobach oraz w rozdziale poświęconym ziołolecznictwu autor wymienił też szereg specyficznych dla ludowej wiedzy chorób, m.in. „kołtun”, „suchoty”, „zimnicę”, „różę” i „uraz”. Kołtun był nazywany przez Federowskiego „reumatyzmem wewnętrznym” i objawiał się bólami kości, mięśni i stawów. Według ludowych wierzeń, gdy człowiek ciężko pracował, mógł „zruszyć kołtuna”, a ten męczył wówczas, świdrował i kruszył kości.
Zapuszczenie, wyhodowanie kołtuna z włosów miało przeciwdziałać wykręcaniu przez chorobę bolących członków i prowadziło do usunięcia choroby na zewnątrz organizmu.
Do często wymienianych przez Federowskiego chorób należały też „suchoty” – podstawowym objawem suchot było wychudzenie, wyniszczenie organizmu. Choroba mogła powstać w wyniku uroków, nieszczęścia – zwłaszcza nieszczęśliwej miłości, a także połknięcia włosa lub piórka. Uważano, że gdy człowiek połknie włos, to „schnie, schnie, póki nie uschnie”
Przyczyną„ zimnicy” miało być zimno, a także wilgoć, woda, która dostała się do ciała. Federowski odnotował poglądy, według których choroba ta miała powstawać, gdy wczesną wiosną – zanim kukułka nie zakukała, spożyto posiłek pod gołym niebem. Powszechnie uważano, że choroba wnika w ciało i wysysa soki, a gdy organizm się broni, wówczas występują dreszcze.
„Różę” uważano natomiast za chorobę zakaźną, objawiającą się powstaniem na skórze czerwonej plamy oraz gorączką. Według Federowskiego wierzono, że każdy człowieka nosi w sobie różę, ale choroba wychodzi na wierzch tylko u tej osoby, która j ą rozgniewa. Powszechnie sądzono, że przyczyną róży mogą być wiatr i przeciąg.
Rośliny lecznicze
Opisując lecznictwo białoruskie Federowski najwięcej uwagi poświęcił roślinom leczniczym, wymienił ponad 200 gatunków wykorzystywanych w domowym lecznictwie, a także zalecanych przez znachorów w leczeniu ludzi i zwierząt, jako leki i środki magii leczniczej. Część tych informacji została zapisana fonetycznie w gwarze białoruskiej. Zebrane materiały autor przedstawił omawiając kolejne rośliny uszeregowane w porządku alfabetycznym ludowych nazw białoruskich. W charakterystykach omawianych rośliny znalazły się również obiegowe nazwy polskie oraz ówczesne nazwy łacińskie (wyjątek kilka roślin, których nazw nie zdołał ustalić), dzięki którym możliwa była identyfikacja i odtworzenie współczesnego nazewnictwa polskiego większości roślin. Federowski przedstawił też informacje dotyczące leczniczego zastosowania, sposobu użycia i postaci leku, w jakiej roślina była podawana choremu. Niekiedy zamieszczał także wiadomości o środowisku wyrastania rośliny.
Wskazany przez Federowskiego sposób użycia roślin leczniczych pozwala na podział omawianych gatunków na dwie grupy – stosowane zewnętrznie i wewnętrznie. Wśród opisanych przez autora gatunków wewnętrznie stosowano ponad 100, a zewnętrznie ok. 80; w tym ok. 20. na dwie te możliwości. Podane przez Federowskiego informacje wskazują że wśród wymienionych gatunków znalazły się również takie, które stanowiły jedynie atrybuty służące w leczniczej magii.
Rośliny na konkretne choroby
Nazwa łacińska;
współczesna nazwa polska,
ludowa nazwa rośliny Schorzenie Surowiec i sposób użycia
Olsza czarna Zaognione rany Liście
Malva crispa
Ślaz kędzierzawy Hardówka,
żerdówka Rany i wrzody Świeże liście
Malva rotundifolia
Ślaz drobnokwiatowy szelążki Rany Świeże liście
Senecio jacobaea
Starzec jakubek Hojnik, gojnik Rany
Betula alba Brzoza: b. płacząca Rany Kora z młodych gałązek;
Achillea millefolium
Krwawnik pospolity Rany Roztarte ziele na okłady
Plantago major
Babka zwyczajna Babka Rany Zwichnięcia Liście; liście utarte z solą – przeciwbólowo
Populus nigra
Topola czarna Topol Rany, wrzody Roztarte pączki
Biyonia alba
Przestęp biały Wrzody Świeże liście
Tussilago farfara
Podbiał pospolity Rany, wrzody, „róża” Świeże liście przykładać białą strona
Nymphaea alba
Grzybień biały Lilia wodna „Róża”, ból głowy Liście
Lappa tomentosa
Łopian pajçczvnowaty Ból głowy Świeże liście
Vicia faba Bób Reumatyzm Kwiaty bobu
Artemisia abrotanum
Bylica boże drzewko Boże
drzewko Kolki, bóle Ziele
Mech z sosny, wełna sosnowa Odparzenia stóp
Ślaz zygmarek Ślaz. szlaz Zapalenie migdalków Liście
Mentha crispa
Mięta kędzierzawa Mięta
puchowa, m. prosta Choroby oczu Świeże liście napar do obmywania,
Tanacetum balsamita
Złocień balsamiczny
Piwonia Ból zębów, ból głowy Liście – nacierać lub roztartym okładać bolące miejsca
Allium oleraceum
Czosnek zielonawy Ból zębów Roztarty ząbek
Lysimachia nummularia
Tojeść rozesłana zimazielon Bóle głowy Zmoczone ziele
Lavencla officinalis
Lawenda wąskolistna Bóle reumatyczne Sparzone ziele lawendy i bagna
Calluna vulgaris
Wrzos zwyczajny Bóle reumatyczne Sparzone ziele
Verbascum sp.
Dziewanna Dziewanna, Bóle reumatyczne Sparzone ziele lub odwar
Siano Bóle reumatyczne Sparzone okruchy
Leonurus cardiaca
Serdecznik pospolity Głucha
pokrzywa, szanta Obrzmiałe piersi Sparzone liście
Rozchodnik ogrodowy i leśnv Ból gardła Sparzone liście
Mentha aivensis
Mięta polna Mięta polna,
szanta polna, s. dzika Zapalenie migdalków, stany zapalne dziąseł Sparzone ziele
Mentha crispa
Mięta kędzierzawa Mięta
puchowa, m. prosta Ból żołądka Sparzone ziele
Origanum vulgare
Lebiodka pospolita
macierzanka Ból głowy Odwar z octem – okłady
Arnica montana
Arnika górska Bukwica;
kościak Zwichnięcie, złamanie Bolące miejsce okładać gotowaną kaszą z kościanem
Symphytum officinale
Żywokost lekarski Bóle w kościach, zwichnięcia, złamania Okłady z kaszy jęczmiennej gotowanej ze starym
Sinapis nigra
Gorczyca czarna Gorączka, ból głowy Sproszkowane nasiona z ciastem na okłady
Plantago lanceolata
Babka lancetowata Pęcherze, odparzenie stóp Korzeń roztarty z sadłem
Knautia arvensis
Świcrzbnica polna Rannik,
pólnocnik Rany Sok zapuszczać w rany, aby nie ropiały
Filago arvensis
Nicennica polna Błędnik,
kosmatka; czerwiatocznik Larwy owadów w ranie Sok z łodygi zapuszczać w ranę
Potentilla anserina
Pięciornik gęsi Larwy w ranach Sok Okadzanie, podkurzanie
Anthyllis vulneralia
Przelot pospolity Przelot,
przelotnik żółty Przestrach u dzieci; Okadzanie;
Clinopodium vulgare
Czyścica storzyszek Przestrach u dzieci Ziele święcone na MBZ
Senecio vernalis
Starzec wiosenny i
Helichrisum arenarium
Kocanki piaskowe Nietupicz,
suchotnik, nieśmiertelnik Przestrach u dzieci, Okadzanie zielem święconym na MBZ; rzucany w ogień odgania burzę
Jasione montana
Jasieniec piaskowy Niespokojny sen u dzieci Okadzanie, kąpiele
Galium mollugo
Przytulią pospolita Uroki – dziecko choruje i jest blade Ziele do okadzania i kąpieli,
Galium verum
Przytulią właściwa Uroki – dziecko choruje i jest żółte. Okadzanie, kąpiel
Paeonia officinalis
Piwonia lekarska piwonia Padaczka Kwiaty okadzanie w celu oddalenia napadu
Goodyera repens
Tajęża jednostronna Konwalia
leśna Choroby wysypkowe dzieci – ognopiór, pokrzywka okadzanie
Euphorbia helioscopia
Wilczomlecz obrotny
Miesięcznik Biegunka u dzieci Okadzanie, kąpiele
Hyoscyamus niger
Lulek czarny Blekot Ból zębów Liście i nasiona palone w fajce
Genista tinctoria
Janowiec barwierski Suchoty u dzieci Odwar do kąpieli
Cichorium intybus
Cykoria podróżnik Suchoty, osłabienie u dzieci Kąpiele
Veronica officinalis
Przetacznik leśny Suchotnik
leśny Suchoty u dorosłych i młodzieży Odwar do kąpieli
Anemone nemorosa
Zawilec gajowy Białe
przylaszczki Osłabienie u dzieci Kąpiele
Acorus calamus
Tatarak zwyczajny Szkorbut Odwar z korzenia z octem do płukania
Silene inflata
Lcpnica rozdęta Laskanka,
luskawica Słabo chodzące dzieci Kąpiel wzmacniająca nogi
Solidago virga-aurea
Nawloć pospolita Białe upławy Letni odwar do moczenia nóg – wzmacnia żyły
Daucus carota
Marchew zwyczajna Żółtaczka Odwar z nasion do obmywania
Вcrula alba
Brzoza zwisła: b. płacząca Wypadanie włosów Odwar z liści do mycia włosów
Euphrasia officinalis
Świetlik
Zicłc Najświętszej Matki Środek na porost włosów Do mycia włosów
Linaria vulgaris
Lnica pospolita Wypadanie włosów Napar do mycia włosów
Ledum palustre
Bagno zwyczajne Reumatyzm Kąpiele; ziele – pęki ziela zatykane w chlewach
Oenothera biennis
Wiesiołek dwuletni Dziewanna
dzika Rany i wrzody Odwar – przemywania
Biyonia alba
Przcstęp biały wrzody w gardle Ból gardła Do płukania odwar
Hyzop lekarski Izop, józefek pu, brunelki
Salvia officinalis
Szahvia lekarska Ból gardła Napar do płukania
Glechoma hederacea
Bluszczyk kurdybanek
Rozchodnik ogrodowy i leśny Ból gardła Odwar z dodatkiem soli, miodu do płukania
Origanum majorana
Lebiodka majeranek Choroby zapalne oczu Odwar z majeranku i mięty zwyczajnej do przemywania
Agrostemma githago
Kąkol polny Wybielanie skóry Nasiona roztarte z wodą na mleczko do mycia
Hypericum perforatum
Dziurawiec zwyczajny
Świętojańskie ziele Głuchota Oliwa, w której moczono kwiaty, zakrapiana do ucha